Dựng cây nêu ngày Tết là một phong tục tín ngưỡng lâu đời, một truyền thống đẹp của dân tộc Việt Nam. Cây nêu không chỉ mang ý nghĩa “tống cựu, nghinh tân” mà còn là biểu tượng tâm linh, truyền tải những giá trị nhân sinh cao đẹp. Theo thời gian, ý nghĩa của việc trồng cây nêu ngày Tết đã trở nên phong phú và đa dạng hơn, phù hợp với sự khác biệt trong phong tục, tập quán của từng dân tộc và địa phương. Trong bài viết này, hãy cùng Fahasa tìm hiểu sâu hơn về phong tục ngày Tết độc đáo này nhé.
Cây nêu là cây gì?
Cây nêu là cây được làm từ tre, trúc hoặc các loại cây họ tre khác như bương, lồ ô. Thân cây có độ dài khoảng 5-6 mét, cao và chắc chắn. Trên ngọn cây nêu, người ta treo một vòng tròn nhỏ cùng các vật phẩm mang tính biểu tượng, gắn liền với phong tục và quan niệm truyền thống của người xưa.
Người Kinh thường sử dụng cây tre hoặc các loại cây thuộc họ tre để làm cây nêu. Trong khi đó, các dân tộc vùng cao lại chọn những loại cây gỗ cứng, chắc chắn, được trang trí bằng các hoa văn vẽ quanh thân và gắn thêm tua đại, tạo nên nét đặc trưng riêng của văn hóa từng vùng.
Người Kinh thường chọn các loại cây thuộc họ tre để làm cây nêu vì đặc điểm có các đốt trên thân. Theo quan niệm truyền thống, những đốt này được xem như các bậc thang dành cho thần linh, giúp mang sinh khí từ trời chuyển xuống mặt đất, làm cho đất đai thêm màu mỡ, hội tụ sinh khí, và mang lại mùa màng bội thu.
Sự tích cây nêu ngày Tết
Ngày xưa, khi loài quỷ còn lộng hành, đất đai và ruộng vườn đều bị chúng chiếm giữ. Con người buộc phải thuê đất để canh tác, nhưng phần lớn sản phẩm thu hoạch đều phải nộp cho quỷ. Theo thỏa thuận, quỷ lấy phần ngọn, còn người chỉ được phần thân và gốc. Lúc đó, lương thực chủ yếu là lúa, khiến con người rơi vào cảnh thiếu đói triền miên.
Thấy cảnh dân chúng khổ cực, một ông tiên hóa thân thành ông lão xuất hiện và bày cách cho dân trồng khoai, vì củ khoai nằm dưới đất, con người có thể dùng làm lương thực.
Khi phát hiện ra, quỷ đổi cách thu phần “gốc” và trả phần “ngọn”. Ông tiên liền bảo người dân chuyển sang trồng lúa, khiến quỷ chỉ thu được rạ, còn người vẫn có thóc để ăn.
Quỷ tức tối, đến mùa sau lại tuyên bố sẽ lấy cả gốc lẫn ngọn. Lần này, ông tiên trao cho nông dân giống cây bắp, có trái mọc ở thân, trong khi gốc và ngọn chẳng có gì. Một lần nữa, quỷ bị lừa, tức điên lên, và cuối cùng ra lệnh con người phải trả lại toàn bộ đất đai, không được trồng trọt gì nữa.
Trong cơn bế tắc, ông tiên bàn với quỷ xin một mảnh đất nhỏ, chỉ bằng bóng của chiếc áo treo trên ngọn cây tre. Nghĩ bóng áo chẳng đáng kể, quỷ đồng ý ngay. Thế nhưng, khi chiếc áo được treo lên cao, ông tiên dùng phép khiến chiếc áo lớn dần, bóng áo lan rộng khắp đất đai, buộc quỷ phải bỏ chạy ra biển.
Không cam lòng, quỷ huy động lực lượng để quay lại cướp đất. Lúc này, ông tiên dặn người dân sử dụng máu chó, lá dứa và tỏi – những thứ mà quỷ rất sợ – để xua đuổi chúng. Quỷ thua trận, đành rút lui về biển Đông. Trước khi đi, quỷ cầu xin ông tiên cho phép được trở về thăm đất liền vào dịp đầu năm để viếng thăm tổ tiên của chúng. Thương tình, ông tiên đồng ý.
Từ đó, mỗi dịp Tết Nguyên Đán, quỷ được phép trở về thăm đất liền. Để nhắc nhở quỷ giữ lời hứa, người dân dựng cây nêu trước nhà, treo lên đó chuông gió cùng những vật xua đuổi tà ma. Tiếng chuông gió khi rung lên sẽ nhắc nhở quỷ nhớ lời hẹn xưa và tránh xa con người.
Ý nghĩa cây nêu ngày Tết
1. Xua đuổi tà ma, quỷ dữ
Một trong những ý nghĩa nổi bật của cây nêu là xua đuổi tà ma, quỷ dữ. Truyền thuyết kể rằng, vào ngày ông Công, ông Táo lên trời, ma quỷ dễ dàng xâm nhập vào nhà dân. Việc dựng cây nêu trong những ngày này là một hành động tượng trưng cho việc bảo vệ gia đình khỏi những thế lực xấu, đem lại sự bình an cho gia đình trong năm mới.
2. Cầu mong sự phồn vinh, thịnh vượng
Cây nêu không chỉ có tác dụng xua đuổi ma quỷ mà còn mang đến những lời cầu chúc cho một năm mới an lành, hạnh phúc và thịnh vượng. Người dân thường cầu mong một năm mùa màng bội thu, gia đình ấm no và sức khỏe dồi dào. Vì vậy, cây nêu được dựng lên như một biểu tượng của sự mong đợi và hy vọng vào một tương lai tươi sáng.
3. Biểu tượng của sự kết nối giữa Trời và Đất
Cây nêu cũng mang ý nghĩa là cầu nối giữa trời và đất. Theo tín ngưỡng của người Việt, cây nêu tượng trưng cho sự hòa hợp giữa âm và dương, giữa trời và đất, giữa các thế lực siêu nhiên và con người. Cây nêu trở thành trục vũ trụ, nơi các thần linh di chuyển để mang lại may mắn, bảo vệ gia đình, đồng thời là biểu tượng của sự sinh sôi nảy nở, đất đai phì nhiêu và mùa màng bội thu.
4. Thể hiện sự tôn kính tổ tiên
Ngoài việc xua đuổi tà ma, cây nêu còn có ý nghĩa thể hiện sự tôn kính tổ tiên, thần linh. Trên cây nêu thường treo những vật dụng mang tính biểu tượng, như chuông gió, cờ, đèn lồng, niêu đất chứa vôi… Mỗi vật dụng đều mang một ý nghĩa riêng, ví dụ như chuông gió tượng trưng cho tiếng vang của các lời cầu nguyện, cờ và đèn lồng thể hiện ánh sáng, hy vọng. Tất cả đều thể hiện lòng thành kính của con cháu đối với tổ tiên, thần linh và đất trời.
5. Đánh dấu sự chuyển giao thời khắc
Cây nêu còn là một tín hiệu đánh dấu sự chuyển giao giữa năm cũ và năm mới. Khi dựng cây nêu vào ngày 23 tháng Chạp, người dân không chỉ chuẩn bị cho việc xua đuổi tà ma mà còn sẵn sàng chào đón một năm mới đầy hứa hẹn. Cây nêu trở thành biểu tượng của sự khởi đầu mới, là điểm nhấn quan trọng trong không khí đón Tết.
Cách dựng cây nêu ngày Tết
Theo Giáo sư Trần Lâm Biền, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Việt Nam, cây nêu được xem như “trục vũ trụ,” là cầu nối giữa trời và đất. Loại tre dùng để làm cây nêu thường phải là tre già, cao, to, thẳng, và lóng đều. Trên ngọn cây giữ lại một chùm lá tươi hoặc buộc thêm lá dứa, tượng trưng cho mây trời.
Thân cây nêu có thể được trang trí bằng các vật phẩm truyền thống như cờ, đèn lồng, câu đối, phong linh (chuông gió), hoặc niêu đất chứa vôi. Dưới gốc cây, người ta thường rắc bột vôi trắng tạo thành vòng tròn, hình cánh cung hoặc mũi tên hướng ra cổng, với ý nghĩa xua đuổi tà ma và bảo vệ sự bình an cho gia đình.
Việc dựng cây nêu không quá phức tạp, nhưng từng chi tiết đều mang tính biểu tượng, thể hiện sự gắn kết giữa con người với vũ trụ và niềm tin vào những điều tốt lành trong năm mới.
Thời gian dựng và hạ cây nêu ngày Tết
1. Dựng cây nêu
Thời điểm dựng cây nêu phụ thuộc vào phong tục của từng vùng miền. Người Kinh thường dựng cây nêu vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch, để xua đuổi ma quỷ trong những ngày ông Công, ông Táo về trời.
Ở một số vùng miền núi phía Bắc, như Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Cạn, Lào Cai, Yên Bái, các dân tộc như Tày, Nùng lại trồng cây nêu vào chiều 30 tháng Chạp âm lịch.
Còn trong lễ hội Gầu Tào của người Mông, cây nêu được dựng từ ngày 3 đến ngày 5 tháng Giêng âm lịch và hạ vào ngày 7 tháng Giêng. Đồng bào Sán Dìu dựng cây nêu trong lễ Cầu mùa, trong khi ở Tây Nguyên, cây nêu được coi là cầu nối giữa đất và trời, giữa con người và thần linh, giúp đưa ước nguyện của người dân đến với Yàng (ông trời).
Ngoài ra, cây nêu cũng xuất hiện trong các lễ hội khác như hội lồng tồng của người Tày, cây pồn pông của người Mường, hay cây đâm trâu của các dân tộc ở Tây Nguyên, đều là những biểu hiện của phong tục dựng cây nêu.
2. Hạ cây nêu
Cây nêu thường được dựng vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch, và theo truyền thống, nó sẽ được giữ trong 15 ngày. Thông thường, vào mùng 7 tháng Giêng, cây nêu sẽ được hạ xuống.
Trước khi hạ cây nêu, người ta thường tránh động thổ để đất được hội tụ sinh khí, giúp mùa màng phát triển. Sau khi hạ nêu, gia đình có thể tổ chức lễ hội và bắt đầu các hoạt động trong sản xuất nông nghiệp.
Lời kết
Cây nêu ngày Tết là một phong tục đặc sắc, mang đậm tính tâm linh và tín ngưỡng dân gian của người Việt. Dựng cây nêu không chỉ là một nghi thức, mà còn là biểu tượng của sự kết nối giữa con người với thần linh, giữa âm và dương, giữa đất và trời, mang đến hy vọng và sự bình an cho mọi gia đình.
Fahasa chúc bạn và gia đình một năm mới bình an, hạnh phúc!
